De observerende schrijver: Ik zie… schaamte

Observeren is een belangrijke vaardigheid van schrijvers. Maar met alleen iets opmerken ben je er nog niet. Je moet ook weet hebben van associaties die bij je waarnemingen opkomen en hoe je daar een mooie verhaalopzet mee kan maken of clichés kan voorkomen. Deze week in de serie: ‘De observerende schrijver’: Ik zie... schaamte.

Wat is schaamte precies?

De volgende definitie van schaamte komt van sociale wetenschapster Brene Brown:

Schaamte is het intens pijnlijke gevoel of de ervaring te geloven dat we tekortkomingen hebben en daarom onwaardig zijn voor liefde en erbij horen - iets wat we hebben meegemaakt, gedaan of niet hebben gedaan maakt ons onwaardig voor menselijke verbondenheid.

In haar werk maakt Brene ook een onderscheid tussen schaamte en schuldgevoel:
Schuldgevoel is de innerlijke stem die zegt: “Ik heb iets slechts gedaan.”
De innerlijke stem van schaamte zegt: “Ik ben slecht.”

Kun je schaamte zien?

Schaamte is een gevoel, en het blijft vaak onzichtbaar omdat het zo lastig is om over te praten. Brene Brown stelt zelfs dat schaamte niet kan blijven bestaan als erover wordt gepraat. Hoe dan ook, schaamte is iets dat vanbinnen woedt en niet naar buiten hoort te komen. Bij schaamte ligt het gevoel van ‘het niet waard zijn’ eraan ten grondslag. Wat is ‘het’? Dat kan zeer uiteenlopend zijn:

• Hulp ontvangen
• Uitgenodigd worden voor een feestje
• Promotie krijgen

Enzovoort.

Dit is de schaamte die je niet kan zien, omdat die in iemands hoofd afspeelt. Maar als je het ‘omdraait’ kan het al iets zichtbaarder worden:

• Als je geen hulp waard denkt te zijn, ga je er niet om vragen
• Als je denkt dat je geen waardige gast te zijn op een feestje, trek je je misschien terug in de groep of bij sociale activiteiten
• Ben je de promotie zogenaamd niet waard? Dan houd je je klein op het werk of ga je daar niet je beste beentje voor zetten.

Schaamte observeren in plaats van erover praten?

In een persoonlijke situatie kan je met geliefden erover praten, maar als het puur om observeren gaat, is schaamte moeilijk te zien, omdat het zich ten koste van vrijwel alles wil verstoppen. Daarom vormt schaamte een wijze les voor observeren in het algemeen. Als je iets ziet, is het handig, soms zelfs nodig om erover na te denken wat daarmee een samenhang heeft of kan hebben. Maak bijvoorbeeld een woordenweb met het kernwoord in het midden en schrijf in de vertakkingen op wat er wellicht nog meer achter schuilt, of juist waar het een symptoom van kan zijn.

Natuurlijk hoef je met observeren niet altijd eindeloos verder over iets na te denken. Als je een stel tieners opgewonden kwebbelend ziet winkelen, kan je bedenken dat ze elkaar al sinds de kleuterklas kennen en allebei dol zijn op tennis, maar daar schiet je niet veel mee op als het gaat om de vraag: “Wat zit erachter?” Vriendinnen die tennissen, is geen verhaal, maar een gegeven.
Iemand die zijn baan heeft verloren, zich daarvoor schaamt en nu aan de drank is, is dat wel. Daar spelen de vragen “Wat is er exact aan de hand?” en “Waarom?” mee. Dat zijn de toverwoorden voor een pageturner.  

Als je iets observeert waar je de vinger niet op kan leggen, maar waarbij je wel afvraagt ‘Wat?’ en ‘waarom?’ – zoals bij schaamte-, dan is het de moeite om er iets meer werk van te maken dan alleen iets opmerken.

Over de auteur

Nadine van de Sande is freelance copywriter en schrijfster. Op verhaalentaal.blog post ze wekelijks een uitgebreide tip voor creatief schrijven. Daarnaast doceert ze een cursus autobiografisch schrijven bij de Ondernemersschool. Als manuscriptredactrice en schrijfcoach helpt ze schrijvers het beste uit hun werk te halen.