Hoe verwerk je een maatschappelijk thema in fictie?

Hoe langer je nadenkt, hoe meer boeken er in gedachten zullen opkomen waarvan de schrijver onze wereld probeerde te duiden. Een bekend voorbeeld is Een keukenmeidenroman van Kathryn Stockett, waarin zij de rassensegregatie in het stadje Jackson, Mississippi op een fijngevoelige manier weet te vangen. En De vliegeraar van Khaled Hosseini met het taliban-regime in Afghanistan op de achtergrond van het verhaal. Recenter: Breuk van Andrés Neuman, een verhaal over de gevolgen van collectief trauma naar aanleiding van de atoombom op Hiroshima, tegen een achtergrond van klimaatveranderingen. Ze bevatten maatschappelijke thema’s die over tijdsgrenzen reizen of juist een huidige crisis schetsen. Soms urgent, vaak tijdloos en meestal indrukwekkend. Hoe pak je dat aan?

Mindmap over de thema’s die jou raken

Meestal begint een schrijver aan een verhaal met een bepaald idee, bijvoorbeeld het uitlichten van een maatschappelijk thema. Irene Campfens, schrijver van de boeken Automute en Gedialogeerd, is een goed voorbeeld van iemand die verhalen vertelt over maatschappelijke thema’s. Gedialogeerd gaat bijvoorbeeld over het thema eenzaamheid. “Ik denk dat je als schrijver het maatschappelijke thema niet kiest, maar dat het thema jou kiest. Vaak is er in fictie met een maatschappelijk thema ook een kern van 'waarheid', zoals een persoonlijke ervaring of een gebeurtenis of herinnering. Dat kan iets zijn dat je in het nieuws ziet of in je omgeving hoort, maar ook iets waarnaar je altijd al nieuwsgierig bent geweest,” legt ze uit.
Bedenk waar jij boos, verdrietig, ontzet of bang van wordt of doe dat voor het hoofdpersonage dat je hebt gekozen. Het maken van een mindmap zal helpen om inzichtelijk te krijgen welke zaken rondom het vraagstuk spelen. Maak vervolgens een lijstje met de dingen die jou het meest raken en passioneren en kies daaruit een focus.

“Het is belangrijk om te weten en te begrijpen waarover je schrijft,” vertelt Campfens. “Je duikt in de literatuur, zoekt bronnen op, probeert de theorie of feiten te vertalen naar menselijk gedrag dat herkenbaar is voor de meeste lezers. In fictie draait het vaak vooral om de context: wat ziet, ruikt, proeft, denkt, voelt, hoort de hoofdpersoon. Als schrijver is het goed om mensen met ervaring of kennis te bevragen: klopt jouw vertaling van een onderwerp met wat je erover schrijft?”, is de tip die ze meegeeft.

Ik denk dat je als schrijver het maatschappelijke thema niet kiest, maar dat het thema jou kiest

Een voordehand liggend voorbeeld van een verhaal dat op een maatschappelijk thema berust, is Ons huis staat in brand van Greta Thunberg en Malena Ernman. Greta’s moeder, Ernman, schrijft over de klimaatcrisis vanuit het perspectief van haar opgroeiende en nieuwsgierige dochter die zich steeds verantwoordelijker voelt voor de aarde. Het boek is dan geen fictie, maar wel een goed voorbeeld van een afgebakend thema waarin veel research naar voren komt.
Tegelijkertijd is Greta een mooi voorbeeld van een kind en later een jonge vrouw die een duidelijk thema heeft dat haar raakt. Welk onderwerp raakte jou vroeger? Die vraag kan je helpen bij het kiezen van een vraagstuk.

Wie of wat wil je ermee bereiken?

Als je hebt vastgesteld welke vraagstukken jou aan het hart gaan én die jij wilt gebruiken in jouw fictieve verhaal, is een belangrijke vervolgvraag om jezelf te stellen: Wat wil ik hiermee bereiken en vooral wie? Gaat dit onderwerp een goed verhaal opleveren of wil je campagne voeren? Een maatschappelijk thema verwerken in je verhaal kan een ontzettend goede manier zijn om de interesse van lezers vast te houden. Vaak raakt het onderwerp hen ook, roept het herkenning op en zorgt het voor verbinding met de protagonist die meer mens lijkt door het herkenbare dilemma.
Let er wel op dat het probleem geen mensen buitensluit die je wel als lezersdoelgroep hebt. Uitgaansgeweld is bijvoorbeeld geen onderwerp dat veel ouderen zal trekken. De druk van vergrijzing op de zorg is weer minder van toepassing op de jeugd. En er zijn genoeg thema’s die de meeste lezers wel iets zal zeggen, zoals klimaatverandering en criminaliteit.

Precies dát is de kracht van fictie, denk ik: de lezer iets meegeven zonder het er te dik bovenop te leggen

Het thema verweven door je verhaal

De manier waarop je het thema verwerkt, is belangrijk. Als de focus alleen ligt op het probleem wordt het verhaal negatief en zwaar. Lezers willen meeleven, maar niet meegezogen worden in een pessimistisch verhaal. Houd de spanningsboog vast door de houding van de hoofdpersoon tegenover het maatschappelijke thema veerkrachtig te houden zodat de lezer het gevoel heeft dat er iets tegen het probleem gedaan kan worden. De hoofdpersoon weet op een moedige manier met dit thema te leven en onderneemt rondom het onderwerp allerlei activiteiten. Zoals een van de hoofdpersonen uit Een keukenmeidenroman, Skeeter, iets tegen de rassensegregatie wilde doen en er een boek over besloot te schrijven. En zoals Yoshie Watanabe uit Breuk wordt wakker geschud door een aardbeving en de daaropvolgende kernramp van Fukushima die hem doen herinneren aan de tijd dat hij de atoombom op Hiroshima overleefde. Door het gebroken land gaat hij op zoek naar de betekenis achter overleving en trauma.

Campfen zegt tot slot: “Een roman of thriller is vooral voor vermaak en ontspanning bedoeld, niet educatief of informatief. Maar tegelijkertijd kun je als lezer wel enorm geboeid raken door een thema, omdat de hoofdpersoon ermee worstelt. Precies dát is de kracht van fictie, denk ik: de lezer iets meegeven zonder het er te dik bovenop te leggen.” Dus geen preek en geen eis wat de lezer zou moeten voelen, maar veel meer een levendige schets van een situatie. Het moraal haalt de lezer er zelf uit!

Bron: Creating Heroes